۲۳ اسفند ۱۳۹۹
امروزه توسعه پایدار به عنوان بهترین شیوه توسعه شهرها در هزاره جدید مطرح شده که بر راهبردهای زیادی تاکید دارد و یکی از مهم ترین آنها بهبود کیفیت اکوسیستم‌های شهری و در نهایت توسعه شهرهای تاب‌آور برای جوامع است.
به گزارش ایمنا و بر اساس چکیده یک مقاله از «سید احمد حسینی‌نیا» دکترای شهرسازی و معاون شهرسازی و معماری شهردار اصفهان، نتایج انجام پژوهش و تحلیل رابطه بین شهرهای پایدار و شهرهای تاب‌آور نشان می‌دهد که شهرهای پایدار دارای ارکان متعددی از جمله مدیریت زیست محیطی، توسعه اجتماعی، توسعه اقتصادی، توسعه فیزیکی و حکمروایی خوب شهری هستند.
همچنین ارکان چارچوب شهرهای تاب‌آور شامل زیست‌محیطی، اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی و نهادی است؛ افزون بر این، هرم تاب‌آوری و پایداری شهری دارای ابعاد مختلفی مشتمل بر تاب‌آوری سیاسی و اجتماعی، تمرکززدایی، تاب‌آوری اقتصادی، تعهد شهری و حکمروایی خوب شهری است، بنابراین بین توسعه پایدار شهری و تاب آوری نوعی همسویی برقرار است و در بسیاری از ابعاد اشتراک دارند.
شهر پایدار شهری است که در آن شهروندان به کمک مشارکت پویا، پیشرفت اقتصادی، محیط زیستی و اجتماعی فرهنگی را متعادل کرده و به دلیل استفاده اقتصادی از منابع، اجتناب از تولید بیش از حد ضایعات و بازیافت آنها تا حد امکان و پذیرش سیاست‌های مفید در دراز مدت قادر به ادامه حیات باشد.
امروزه شهر پایدار یا شهر اتوپیایی از مقیاس ساختمان‌های فردی فراتر رفته و کل شهر را در بر می‌گیرد؛ بر اساس تعریف سازمان ملل تعریف شهر پایدار مرکز ایده‌ها، تجارت، فرهنگ، علم، بهره‌وری، توسعه اجتماعی و موارد دیگر است.
اگر یک رویکرد جامع به توسعه شهری دریافت کنیم که دسترسی همگانی به خدمات اساسی، مسکن و تحرک را تضمین کند، شهر می‌تواند جامعه پایدار اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را ارتقا بدهد.
برنامه‌ریزی شهری، سیستم‌های حمل و نقل، آب، فاضلاب، مدیریت پسماند، کاهش ریسک سوانح، دسترسی به اطلاعات، آموزش و پرورش و ظرفیت سازی از جمله مواردی هستند که شهر پایدار به آنها توجه می‌کند.
شهرها بهبودپذیر یا تاب‌آور هستند، آنها هم بلایای زیست‌محیطی را تجربه کرده‌اند و هم آنها را از پیش روی خود برداشته‌اند.
عنوان «شهر تاب آور» نخستین بار توسط «لاورنس وال» و «توماس کامپانلا» متخصصان برنامه ریزی شهری مطرح شد، آنها در مورد توانایی شهرها به منظور بهبود یافتن از تأثیرات بلایا نوشته‌اند و مدل تکاملی رشد دوباره شهر را به کار بستند که مشتمل بر چهار مرحله واکنش اضطراری (ممکن است به مدت روزها و هفته‌ها به طول بینجامد و مشتمل بر عملیات نجات باشد، فعالیت‌های عادی و روزمره در این شرایط متوقف می‌شود)، بازیابی و مرمت (به مدت دو تا بیست هفته به طول می‌انجامد، و مشتمل بر باز تأسیس خدمات اصلی شهر و برگشت مردم به پناهگاه‌هایشان)، جایگزینی و بازسازی (به مدت ۱۰ تا ۲۰۰ هفته به طول می‌انجامد و در این شرایط شهر به وضعیت پیش از فاجعه باز می‌گردد) و بازسازی توسعه (مدت زمان آن مشتمل بر صد تا پانصد هفته می‌باشد؛ این دوره به منزله تأسیس و پیشرفت محسوب می‌شود) است.
بر مبنای این مراحل، تجربه شهرهای مختلف بر اساس آسیب‌های وارده بر آنها متفاوت است، اینکه کدام شهرها نابود شده‌اند و کدام شهرها پی‌ریزی و توسعه یافته‌اند، پرسش‌های مهمی در ارزیابی بازسازی شهرهایی است که توسط بلایا صدمه دیده‌اند.
«فلاحی» یک متخصص معماری در پژوهشی جالب به بازسازی شهر بم پس از زلزله ۲۰۰۳ پرداخته است که این زلزله منجر به جان باختن ۳۲ هزار نفر و نابودی بخش قدیمی شهر شد و به تقریب بر اثر این زلزله ۲۰ هزار خانه ویران گشت. پناهگاه‌های موقتی واقع در درون قطعات زمین به خانوارها امکان می‌داد که ضمن بازسازی مسکن خود به بازساخت شهر نیز کمک کنند.
او به این نکته اشاره کرده که بی خانمان بودن ضرورتاً به معانی بی مسکن بودن نیست و به توصیف فرآیند آموزش «متخصصان» به مردم محلی پرداخته است که چگونه شهر را بازسازی می‌کنند؛ بازسازی گستره‌ای از بازسازی «از بالا به پایین» مربوط به شهر تانگشان تا مبتنی بر مشارکت شهر بم متفاوت است.
شهرهای تاب آور شهرهایی هستند که از توسعه تاب‌آوری گسترده‌تر در زندگی اقتصادی و اجتماعی، زیرساخت‌ها و نهادهایش حمایت می‌کند؛ همچنین شهرهای تاب آور آسیب پذیری در برابر رویدادهای شدید را کاهش می‌دهند و به طور خلاقانه به تغییرهای زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی به منظور افزایش پایداری بلند مدت خود پاسخ می‌دهند.
فعالیت‌های شهر تاب‌آور نسبت به اصالت‌ها و شرایط منحصر به فرد و متمایز محلی حساس هستند؛ تلاش‌های متعهد شده برای جلوگیری از بحران یا فاجعه در یک حوزه باید به گونه‌ای طراحی شود که تاب‌آوری اجتماع و توسعه پایدار در شماری از حوزه‌ها را پیشرفت دهد.
شهرهای تاب‌آور به عنوان مفهوم «تاب‌آوری شهری» جامع و دستورکار سیاستگذاری با مضامینی در زمینه‌های حکمروایی شهری، زیرساخت‌ها، مالی، طراحی، توسعه اقتصادی و اجتماعی و مدیریت منابع زیست محیطی تعریف شده اند».
در مجموع شهرهای تاب‌آور بر مفاهیمی نظیر چشم انداز بلندمدت، تعهد ذی‌نفعان، دانش محلی و یادگیری مستمر تاکید دارند.
پایداری و تاب آوری، دو مفهوم انتزاعی و پیچیده
تعاریف متفاوتی از تاب آوری شهری ارائه شده است. همانند سایر مفاهیم برنامه ریزی شهری و مدیریت بحران، مفهوم تاب آوری نیز ابعاد متعددی دارد و تاکنون تعریف مشترک پذیرفته شده‌ای از آن ارائه نشده است.
آنچه که میان تعاریف متعدد از تاب آوری شهری مشترک است شامل مفهوم مثبتی است که به پایداری شهر کمک می‌کند و راه رسیدن به آن به شمار می‌رود.
تاب آوری شهری به طور گسترده به عنوان توانایی که نه تنها عملکردهای پایه‌ای و اساسی شهرها را حفظ می‌کند بلکه وضعیت موجود شهرها را بهبود می‌بخشد و ارتقا می‌دهد، پذیرفته شده است.
صحبت درباره پایداری و تاب آوری، بحث در خصوص دو مفهوم بسیار انتزاعی و پیچیده است، هر کدام از آنها تفاسیر و و تعاریف متعددی دارند.
توسعه پایدار نیازهای نسل حاضر را بدون مصالحه و صرف نظر از توانایی نسل‌های آینده در برآوردن نیازهایشان تأمین می‌کند؛ در این تعریف، پایداری یک مفهوم هنجاری است که اساس ایده‌های عدالت را در بر می‌گیرد. در مقابل، تاب آوری یک مفهوم توصیفی است.
در تعاریف مشترک تاب آوری مقدار اختلالی است که سیستم قبل از تغییر ساختارش بوسیله تغییر در متغیرها و فرایندهایی که رفتار آن را کنترل می‌کنند، جذب می‌کند. به منظور ارزیابی و نظارت بر تاب آوری و پایداری شهری، هرم تاب آوری و پایداری شهری مطرح می‌شود که شامل ابعاد سیاسی و اجتماعی، اقتصادی، تمرکز زدایی، تعهد شهری و حکمروایی خوب شهری است.
این ابعاد به دنبال سازگاری با ابعاد اصلی پایداری است و تا زمانی که این محورها ضعیف عمل کنند، هرم ساخته نخواهد شد یا ممکن است در دراز مدت دوام نیاورد؛ از آنجا که محورها یک کل را تشکیل می‌دهند، ساخت هرم به یک برنامه ریزی جامع شهری نیاز دارد، که به دو مؤلفه اصلی برنامه ریزی فضایی و سیستمی نیازمند است.
از یک سو، برنامه‌ریزی فضایی بر ساختار شهری و به تبع آن عملکرد شهری، از جمله انرژی و جریان و منابع تأثیر می‌گذارد و از طرف دیگر، برنامه‌ریزی سیستمی شهر را به عنوان یک سیستم پیچیده شهری، متشکل از شبکه‌های اقتصادی و سیاسی، نهادی، فنی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی و یا زیر سیستم می‌داند که فراتر از سطح شهر و حاشیه آن گسترش یافته یا در تعامل است و شهرهای مرکزی را به هم متصل می‌کند و مناطق شهری آنها با سیستم‌های روستایی و شهری در مقیاس منطقه‌ای و جهانی در ارتباط است.
برنامه ریزی سیستمی با تکیه بر رویکردهای بین رشته‌ای و پیچیده از کل شبکه‌های شهری یا زیر سیستم‌ها فراتر می‌رود و برای شیوه‌های جدید سیاستگذاری، برنامه ریزی و تصمیم گیری، اجرا و بهره‌برداری از راه حل‌ها به کار می‌رود.
برنامه‌ریزی سیستمی شهری به عنوان مسیری برای یکپارچه سازی افقی و عمودی نوآورانه در بین بخش‌های سنتی، سیستم‌ها، زیرساخت‌ها و نهادها و سیاست‌های مبتنی بر برنامه‌های حاکمیتی از بالا به پایین شناخته می‌شود.
چنین یکپارچه سازی به عنوان ابزاری برای دستیابی به اهدافی همچون استفاده فراگیرتر، مردم سالانه تر و کارآمدتر از منابع و فناوری‌ها و در نتیجه برای ادغام بهتر معیارهای عدالت در زیرساخت‌ها و فرایندهای طراحی شهری و تخصیص مکانی همچنین اثر بیشتر اجرای سیاست، شیوه‌های نهادی و اولویت‌بندی و تخصیص امور مالی است.
نتیجه گیری
تصمیم‌های راهبردی در خصوص زیرساخت‌های شهری و مدیریت رشد بر مبنای ارزیابی گذشته و انتظارات از آینده هستند.
اینکه چگونه درباره آینده تفکر کنیم، پیامدهای مهمی برای این امر دارد که چگونه مسائل و نحوه مواجهه با آنها را تعریف کرده و راهکارهای مناسبی برای آنها پیدا کنیم.
رویکردهای سنتی برای برنامه ریزی و مدیریت عمدتاً متکی به پیش بینی آینده احتمالی بر اساس روندهای گذشته هستند.
برنامه‌ریزان و مدیران نیازمند اتکا به یک دانش متنوع و وسیع‌تر در خصوص گذشته برای ساخت چشم انداز درستی از آینده بوده و توسعه پایدار به عنوان یکپارچگی فعالیت‌های انسانی با سیستم‌های طبیعی برای تضمین پایداری بلندمدت این سیستم‌ها تعریف شده است.
فعالیت‌های انسانی نظیر رشد جمعیت، شهرنشینی، حمل و نقل و صنعت موجب آلودگی و تخلیه سیستم‌های طبیعی می‌شوند که در این راستا، به منظور حفاظت و ارتقا شرایط زیست محیطی برای نسل‌های آینده، لازم است رویکردهای جدید برنامه ریزی توسعه یابد.
از جمله این رویکردها، توسعه شهرهای تاب آور است که بر نیاز به ایجاد یکپارچگی در دیدگاه‌های کاهش آسیب پذیری، آمادگی، تقلیل خطر و پیشگیری از سانحه در سیاست‌های توسعه پایدار، افزایش ظرفیت محلی جهت ایجاد تاب آوری در برابر مخاطرات و یکپارچه کردن برنامه‌های کاهش خطرپذیری با طراحی و اجرای آمادگی، واکنش، بازتوانی و برنامه‌های بازسازی در جامعه شهری در برابر بحران تاکید می‌کند.
تاب‌آوری در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی (کالبدی)، نهادی و اکولوژیکی تعریف می‌شود؛ تاب آوری به صورت توانایی واحدهای اجتماعی برای کاهش خطرها شامل آثار رخداد و بلایا، به حداقل رساندن اختلال‌های اجتماعی در زمان انجام فعالیت‌های بازسازی و کاهش آثار مخرب آنها و انجام فعالیت‌های بازیابی جهت کاهش از هم گسیختگی اجتماعی با بهره گیری از فرصت‌ها است.
مفهوم شهر تاب‌آور امری نسبی است، همه شهرها در حال تغییر هستند، اما برخی تغییرات به صورت تدریجی و بعضی دیگر به طور ناگهانی رخساره می‌نماید که تشخیص زودهنگام تغییرات و تأثیرات آنها روی شهر، برنامه ریزی و طراحی شهر بر اساس این تشخیص می‌تواند به میزان قابل توجهی سبب ارتقای تاب‌آوری شهر در برابر تغییرات به وجود آمده شود.
به طور کلی شهرهای تاب‌آور به شهرهایی گفته می‌شود که قادر به جذب، تطبیق، تغییر و آمادگی برای استرس‌ها و شوک‌های آینده به منظور دستیابی به توسعه پایدار، رفاه و رشد دربرگیرنده هستند.
سیستم‌های شهری بزرگ در برابر تهدیدات پیش‌بینی شده و غیرقابل پیش‌بینی آسیب پذیر بوده و هر گونه شوک به سیستم‌های پیچیده، پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و نهادی خواهد داشت.
