27-8-1401
یکی از معضلات عمده در بخش‌های صنعتی، معدنی و تجاری ایران، ضعف توسعه فناوری و نوآوری است در حالی که به کارگیری فناوری‌های نوین تولیدی می‌تواند زمینه‌ساز بهبود بهره‌وری و افزایش ارزش‌افزوده محصولات تولیدشده در کشور باشد. ظهور و توسعه فناوری‌های تولید دیجیتال نظیر هوش مصنوعی، تحلیل‌های مبتنی بر کلان‌داده، رایانش ابری، اینترنت اشیا، روباتیک پیشرفته به طور کلی فرآیندهای تولید را متحول ساخته و مرزهای بین سیستم‌های تولید فیزیکی و دیجیتال کمرنگ‌تر شده است.
به گزارش جهان صنعت نیوز: استفاده درست از این فناوری‌ها می‌تواند متضمن توسعه صنعتی پایدار و سریع کشور باشد. با وجود اینکه توسعه این فناوری‌ها، پنجره‌های فرصت مناسبی برای همپایی کشورهای در حال توسعه ایجاد کرده است، اما کشورها و شرکت‌های محدودی در جهان به سمت توسعه و استفاده از این فناوری‌ها حرکت کرده‌اند. طبق گزارش توسعه صنعتی سال ۲۰۲۰، حدود ۹۰ درصد از پتنت‌ها و ۷۰ درصد از صادرات محصولات با فناوری بالا به ۱۰ کشور پیشرو صنعتی اختصاص دارد. ۴۰ اقتصاد دنباله‌رو نیز به مقدار بسیار کمتری با این فناوری‌ها در تعامل هستند و در سایر کشورها تغییرات قابل‌توجهی مشاهده نمی‌شود. با هدف بررسی و ارزیابی آخرین تحولات فناوری‌های دیجیتال در حوزه تولید، گزارش سازمان توسعه صنعتی ملل متحد (یونیدو) با عنوان «صنعتی‌سازی در عصر دیجیتال- ۲۰۲۰» مورد مطالعه قرار گرفته است.
توسعه مشاغل و درآمدهای بیشتر
در این گزارش برخی از مزایا و پیامدهای فناوری‌های دیجیتال نظیر افزایش سود و ثبات شرکت‌ها، سازگاری زیست‌محیطی، ارتقای کیفیت محصول، بهبود در بهره‌وری و مصرف انرژی، ارتقای فهم و درک بازار، تقویت ارتباطات بین‌بخشی و تقویت مشاغل دانش‌بنیان مورد توجه قرار گرفته‌اند. همچنین عوامل و ملزومات مورد نیاز کشورها به تفکیک توسعه‌یافتگی جهت‌گذار به مرحله تولید در عصر دیجیتال ارائه شده است. در پایان با بررسی جایگاه ایران از منظر توسعه و به کارگیری فناوری‌های دیجیتال در زمینه تولید، چالش‌های مربوطه شناسایی شده و راهکارهایی در جهت دستیابی به بهبود بهره‌وری و توسعه نوآوری در بخش صنعت ارائه شده است.
دلایل مختلفی را می‌توان در خصوص اهمیت فناوری نوین در حوزه تولیدات صنعتی برشمرد. فناوری‌های جدید محرک توسعه صنعتی پایدار و فراگیر هستند که در تولید کالاهای جدید و ظهور صنایع نوین نقش موثری دارند. این فناوری‌ها سبب افزایش بهره‌وری تولید شده که خود موجب کاهش قیمت‌ها، رقابتی شدن بازار، افزایش سود و همچنین افزایش سرمایه‌گذاری می‌شوند.
از دیگر مزایای فناوری‌های جدید، کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی و در نتیجه توسعه پایدار از منظر زیست‌محیطی است. این تحولات، رقابت‌پذیری صنایع و اقتصاد را افزایش می‌دهد، زیرا توسعه این صنایع نوین مستلزم تحول در ورودی‌ها و دریافت خدمات از سایر بخش‌های اقتصادی است که تاثیر قابل‌توجهی بر سایر فعالیت‌های اقتصادی دارد. در شکل ۱، مزایای فناوری‌های نوین در زمینه تولیدات صنعتی نشان داده شده است که از دو مسیر تولید محصولات جدید و بهبود کارایی و بهره‌وری صنایع موجود منجر به توسعه صنعتی می‌شوند.
از مزایای حاصل می‌توان به مواردی نظیر توسعه مشاغل و درآمدهای بیشتر، ظهور صنایع جدید، محصولات سبز، کاهش استفاده از مواد و انرژی، رقابت‌پذیری اقتصادی و ارتباط بهتر با صنایع و فعالیت‌های پشتیبان اشاره کرد.
تولید‌کنندگان و مصرف‌کنندگان فناوری‌های تولید دیجیتال پیشرفته
کشورهای مختلف به سبب انقلاب‌های فناوری و با در نظر گرفتن میزان مشارکت آنها در تولید و به کارگیری فناوری‌های نوظهور به دو دسته اقتصادهای پیشرو و دنباله‌رو تقسیم شده‌اند. در بسیاری از موارد، بخش‌های مهمی از جهان از این تحولات بازمانده‌اند و چندین دهه طول می‌کشد تا پس از ارزان و فراگیر شدن، به این فناوری‌ها دسترسی داشته باشند.
یکی از نگرانی‌های اصلی آغاز انقلاب صنعتی جدید، میزان توانمندی کشورها (به ویژه آنهایی که تازه در حال توسعه ظرفیت‌های پایه‌های صنعتی هستند) برای ادغام و به کارگیری فناوری‌های نوظهور است. پیشرفت‌های امروز فناوری در حوزه تولید دیجیتال پیشرفته اختصاص به تعداد محدودی از کشورها دارد و انتظار می‌رود در این حوزه نیز کشورها به چهار دسته پیشرو، دنباله‌رو، دیرآمده و جامانده تقسیم شوند.
تنها ۱۰ اقتصاد برتر جهان سهم بالاتر از متوسط در ثبت پتنت در زمینه فناوری تولید دیجیتال پیشرفته را در اختیار دارند. این کشورها به ترتیب سهم خود عبارتند از آمریکا، ژاپن، آلمان، چین، تایوان، فرانسه، سوییس، انگلیس، کره‌جنوبی و هلند.
ملزومات به کارگیری فناوری تولید دیجیتال پیشرفته
بسیاری از کشورهای در حال توسعه با ۵ چالش اساسی برای تبدیل شدن به یک کشور صاحب فناوری تولید نوین مواجه هستند:
* قابلیت‌های پایه‌ای: توانایی تولید در بسیاری از کشورها ضعیف بوده یا به طور نامناسب توزیع شده است. لذا زنجیره بازار و ارزش‌افزوده در این کشورها متعادل نیست و صنایع نمی‌توانند رشد مناسب و پایداری داشته باشند.
* یکپارچه‌سازی و ادغام: بسیاری از صنایع در کشورهای در حال توسعه درگیر فناوری‌های قدیمی بوده و این فناوری‌ها در تمامی فرآیندهای چرخه تولید نهادینه شده‌اند؛ لذا ادغام وضعیت موجود با فناوری‌های جدید دشوار است و احداث کارخانه جدید نیز نیاز به سرمایه‌گذاری و صرف زمان زیادی دارد.
* زیرساخت‌های دیجیتال: فناوری‌های جدید نیاز به زیرساخت‌های پیشرفته نظیر برق قابل اطمینان و اینترنت پایدار دارند. عدم دسترسی به این زیرساخت‌ها سرمایه‌گذاری در این حوزه را پرریسک و غیراقتصادی می‌سازد.
* کاهش شکاف قابلیت‌های دیجیتال: در بسیاری از کشورهای در حال توسعه شرکت‌هایی فعالیت دارند که به فناوری‌های تولید دیجیتال مجهز هستند اما این قابلیت‌ها در داخل شرکت محدود شده‌اند و یا به تعداد کمی از تامین‌کنندگان تسری یافته‌اند. بنابراین بخش وسیعی از شرکت‌ها همچنان با فناوری‌ها و قابلیت‌های نسل دوم و سوم انطباق دارند و شکاف زیادی بین شرکت‌های پیشرو و سایر فعالان زنجیره تامین آنها وجود دارد.
*دسترسی به فناوری و توان مالی: فناوری‌های نوین در اختیار تعداد کمی از کشورها و شرکت‌های پیشرو هستند. کشورهای در حال توسعه وابسته به واردات این فناوری‌ها هستند و حتی در صورت تامین منابع برای انتقال این فناوری‌ها، در تامین سخت‌افزار و نرم‌افزار وابستگی وجود خواهد داشت.
پیش‌شرط به کارگیری نسل چهارم فناوری‌های صنعتی
توسعه قابلیت‌ها و ظرفیت‌های صنعتی و زیرساخت‌ها پیش‌شرط به کارگیری نسل چهارم فناوری‌های صنعتی است. قابلیت‌های صنعتی کشورهای پیشرو، دنباله‌رو و جامانده‌ها بسیار متفاوت است. قابلیت‌های صنعتی یک کشور در نهایت وابسته به توانایی شرکت‌های فعال در آن کشور است.
لذا انتشار فناوری‌های تولید دیجیتال پیشرفته متکی به دستیابی شرکت‌ها به ظرفیت‌های مورد نیاز در هر حوزه بوده و مبتنی بر فرآیند یادگیری است. با وجود آنکه دستیابی به این قابلیت‌ها ضروری است اما یک فرآیند خطی و ساده نیست. سرمایه‌گذاری، دستیابی به فناوری و قابلیت‌های تولیدی فاکتورهای بسیار مهم برای به کارگیری فناوری‌های نوین هستند. سرمایه‌گذاری و قابلیت‌های فناوری زمانی که با متغیرهای مختلف قابلیت تولید ادغام شوند، منجر به ابتکارات و نوآوری‌های بیشتر می‌شوند. از دیگر عوامل تاثیرگذار بر تغییرات فناورانه، موضوع مهارت‌ها است. در این زمینه سه نوع مهارت اساسی حائز اهمیت است که عبارتند از: مهارت تحلیلی، مهارت‌های ویژه فنی و مهارت فناوری اطلاعات و ارتباطات.
مزایای فناوری‌های تولید دیجیتال پیشرفته
فناوری‌های تولید دیجیتال پیشرفته مزایایی نظیر افزایش سود شرکت‌ها و استفاده بهتر از سرمایه‌ها، یکپارچگی با منابع انسانی و پایداری زیست‌محیطی را به ارمغان می‌آورند. شکل ۲ خلاصه‌ای از کاربردها و منافع فناوری‌های تولید دیجیتال پیشرفته را به تصویر کشیده است. این فناوری‌ها، محصولات جدید و بهتری را به بازار عرضه می‌کنند (نظیر تلویزیون، ساعت و خانه‌های هوشمند) و کارایی و بهره‌وری تولید را نیز افزایش می‌دهند. بهبود رقابت‌پذیری صنعتی، پایداری زیست‌محیطی و مشارکت اجتماعی از نتایج فراگیری چنین فناوری‌هایی است. لازم به ذکر است که این تحولات ریسک‌هایی را نیز با خود به همراه دارند و تغییرات ناخواسته نیز اجتناب‌ناپذیر هستند.
ایجاد بازارهای جدید و توسعه زنجیره ارزش
آنچه باید به آن اشاره کرد این است که همواره نگرانی‌هایی در خصوص تاثیر فناوری‌های جدید بر بازار کار وجود داشته است. در این گزارش تاکید شده است تاثیر منفی توسعه فناوری‌ها بر بازار کار حاصل دیدگاه کوتاه‌مدت و توجه به اثرات مستقیم است. شاید فناوری‌های جدید و استفاده از روبات‌ها سبب کاهش نیروی کار مستقیم در خطوط تولید شود، اما به طور غیرمستقیم سبب ایجاد مشاغل بیشتری در خارج از کارخانه از جمله ایجاد بازارهای جدید و توسعه زنجیره ارزش می‌شود. بر اساس مشاهدات بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۴، افزایش روبات‌های صنعتی در کارخانه‌ها در مجموع سطح اشتغال کل را افزایش داده است. از سوی دیگر شرکت‌هایی که از فناوری‌ها و روش‌های نوین استفاده می‌کنند فرصت‌های شغلی باثبات‌تر و با شرایط کاری بهتری را فراهم می‌آورند.
با وجود تمام مزایای ذکرشده باید توجه داشت که این پیشرفت‌ها خودبه‌خود رخ نمی‌دهند و برخی خطرات و ریسک‌ها نیز قابل پیش‌بینی است. شرکت‌های فعال در کشورهای درحال توسعه و به خصوص آنهایی که در زنجیره‌های ارزش جهانی ادغام شده‌اند با چالش سازماندهی مجدد زنجیره تامین، تمرکززدایی و بازگشت محصولات تولیدی به کشور خود مواجه هستند. همچنین یکی دیگر از تهدیدها برای کشورهای در حال توسعه از بین رفتن مزیت‌های رقابتی نظیر نیروی کار ارزان‌قیمت است.
نیاز به اینترنت پرسرعت در تمامی زنجیره ارزش تولید
کشور ایران نیز در مسیر توسعه و به کارگیری فناوری‌های دیجیتال تولید با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. همان‌طور که در این گزارش نیز به آن اشاره شده است، پیش‌نیاز فراگیر شدن فناوری‌های نسل چهارم در تولید، دسترسی متوازن به قابلیت‌های پایه‌ای و زیرساخت‌های فناوری‌های دیجیتال نظیر دسترسی به اینترنت پرسرعت در تمامی زنجیره ارزش تولید است. از سوی دیگر، لازم است بخش قابل‌توجهی از صنایع و شرکت‌های تولیدی کشور قابلیت فنی و توانمندی مالی برای سرمایه‌گذاری و به کارگیری این فناوری‌ها در فرآیندها و محصولات تولیدی را داشته باشند. این در حالی است که نه تنها شرکت‌های محدودی در ایران چنین توانمندی‌هایی را دارا هستند بلکه زیرساخت‌های کشور نیز هنوز آمادگی پشتیبانی از فراگیر شدن فناوری‌های نوین را ندارند.
از سوی دیگر، با توجه به تنوع و سرعت پیشرفت فناوری‌های دیجیتال، کشورهای دنباله‌رو چاره‌ای جز انتقال فناوری و تعامل با کشورهای پیشرو ندارند و این مستلزم روابط گسترده تجاری و صنعتی با ده کشور صاحب فناوری است. این موارد به همراه محدودیت منابع مالی جهت سرمایه‌گذاری در زمینه دستیابی و توسعه فناوری‌های دیجیتال در طول زنجیره‌های ارزش تولیدی، مسیر سختی را پیش‌روی کشور جهت تبدیل شدن به یکی از پیشروهای انقلاب صنعتی چهارم ترسیم می‌کند.
راهکارهای پیشنهادی
در این گزارش راهکارهایی برای کشورهایی نظیر ایران به عنوان دنباله‌رو و استفاده‌کننده فناوری‌های پیشرفته، ارائه شده است. این راهکارها عبارتند از تقلید از پیشروها و انطباق فرآیندهای تولیدی با فناوری‌های پیشرفته و همراهی با تحولات در بازارها، اکتساب و استفاده از فناوری‌های نوین در سطح وسیع، تعمیق و گسترش فناوری‌های پیشرفته در صنایع تولیدی. این راهکارها از طریق تدوین یک برنامه جامع در راستای توسعه و به کارگیری فناوری‌ها، سرمایه‌گذاری‌ها در صنایع پیشرفته تولیدی و تقویت همکاری‌های بین‌المللی قابلیت اجرا می‌یابند. توسعه زیرساخت‌های دیجیتال، ایجاد قابلیت‌های پایه‌ای و جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی می‌توانند به عنوان الزامات توسعه فناوری‌های دیجیتال و پیشرفته تولیدی مورد توجه قرار گیرند.
راهبرد صنعتی‌سازی در عصر دیجیتال برای ایران را می‌توان در چهار محور به شکل زیر خلاصه کرد:
۱- ایجاد کانال‌های سرریز دانش از طریق توسعه روابط اقتصادی و صنعتی با کشورهای پیشرو و ممتاز.
۲- توسعه و بهبود زیرساخت‌های دیجیتال
۳- توسعه قابلیت‌های فنی و مالی
۴- مهارت‌افزایی نیروی انسانی
نکته قابل‌توجهی که در این گزارش بدان اشاره شده است نیاز به مداخله هوشمند دولت در برنامه‌ریزی، هدف‌گذاری و حمایت از توسعه فناوری‌های مذکور است که نمونه‌های موفق آن را می‌توان در کشورهای آسیای شرقی یافت. با عنایت به اینکه توسعه و حمایت از چنین فناوری‌هایی به دلیل ماهیت پیچیده آنها توسط بخش‌های مختلف دولت انجام می‌پذیرد، همکاری و هماهنگی بین سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها ضرورت دارد.
با وجود این بدون جلب مشارکت بخش خصوصی، به کارگیری و توسعه این فناوری‌ها فراگیر نخواهد شد. وزارت صنعت، معدن و تجارت می‌تواند هم در زمینه هماهنگی بین‌بخشی و هم در حمایت‌های هوشمند از صنایع بخش خصوصی نقش موثری ایفا کند.
لزوم حمایت‌های هدفمند از توسعه
استفاده از ظرفیت‌های قانون جهش تولید دانش‌بنیان و تشخیص فناوری‌های دیجیتال تولید به عنوان یکی از خلاهای فناورانه کشور در این مسیر راهگشاست. همچنین با توجه به اهمیت فناوری‌های دیجیتال در حوزه تولید، لازم است تا معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و ستادهای زیر‌مجموعه، حمایت‌های هدفمندی را از توسعه و به کارگیری فناوری‌های مربوطه داشته باشند. در حال حاضر بیشتر تمرکز شرکت‌های دانش‌بنیان بر توسعه محصول یا خدمت جدید و فناورانه است در حالی که بخش عمده‌ای از تحولات فناوری‌های دیجیتال پیشرفته مبنی بر افزایش بهره‌وری نیروی کار و انرژی و کاهش هزینه‌های عملیاتی به خصوص در صنایع بزرگ تولیدی و خدماتی است که در حال حاضر در کشور کمتر به آن توجه می‌شود.
در این گزارش همچنین تاکید قابل‌توجهی بر انتشار فناوری و توسعه متوازن بازیگران زنجیره ارزش شده است و از این رو آشنایی شرکت‌ها با توانمندی‌ها و قابلیت‌های شرکت‌های پیشتاز در کشور و همکاری مشترک برای دستیابی به قابلیت‌های پایه‌ای اهمیت زیادی در بهبود رقابت‌پذیری صنعتی کشور دارد.
گفتنی است این گزارش با تکیه بر منابع و مراجع گزارش یونیدو با عنوان
Industrializing in the digital age :2020 Industrial Development Report توسط پژوهشکده توسعه صنعتی و معدنی گروه مطالعات و پژوهش‌های فناوری و نوآوری موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی ترجمه و تلخیص شده است.
